Πώς η σταθερότητα και το απροσδόκητο συνυπάρχουν στην ζωή των παιδιών προσχολικής ηλικίας
Σύμφωνα με τα πιο δημοφιλή βιβλία γονεϊκότητας αλλά και έγκριτες έρευνες στον τομέα της αναπτυξιακής ψυχολογίας, το οικογενειακό περιβάλλον στα πρώτα χρόνια της ζωής λειτουργεί σαν ένα κουκούλι∙ ένα προστατευτικό περίβλημα φτιαγμένο από σταθερότητα, προβλεψιμότητα και συνέπεια.
Δεν ήταν πάντα έτσι. Η στροφή προς αυτή τη σύγχρονη αντίληψη —ότι το παιδί αναπτύσσεται καλύτερα μέσα από ασφαλή και σταθερή φροντίδα— ήρθε με την ανάδυση της θεωρίας προσκόλλησης του Bowlby στις δεκαετίες του 1940 και του 1950, σε συνδυασμό με κοινωνικές αλλαγές, όπως ο εκσυγχρονισμός του κράτους πρόνοιας, που έφεραν στο επίκεντρο την παιδική προστασία.
Η επιμονή στις ρουτίνες, η σταθερότητα στα πρόσωπα που φροντίζουν το παιδί και η ασφάλεια της καθημερινής δομής δημιουργούν ένα πλαίσιο βεβαιότητας. Πάνω σε αυτό, το παιδί μπορεί να χτίσει εμπιστοσύνη, αυτορρύθμιση και υγιείς συναισθηματικούς δεσμούς. Όταν γνωρίζει «τι έρχεται μετά», αισθάνεται πιο ήρεμο, εστιάζει στο παιχνίδι και τη μάθηση και βρίσκει το θάρρος να εξερευνήσει, γνωρίζοντας ότι υπάρχει πάντα μια ασφαλής βάση στην οποία μπορεί να επιστρέψει.
Από την εμπειρία μου, δουλεύοντας με οικογένειες από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, βλέπω ότι οι γονείς συχνά δυσκολεύονται να υιοθετήσουν πλήρως αυτό το μοντέλο. Ένας βασικός λόγος είναι ότι η άφιξη του παιδιού απαιτεί ριζική αλλαγή τρόπου ζωής, μετατρέποντας το σπίτι σε «κουκούλι». Κι όμως, όσο κι αν χτίζουμε «τείχη ασφάλειας», η ζωή πάντα βρίσκει τρόπους να μας αιφνιδιάζει. Κάτι απρόοπτο θα εμφανιστεί και θα δοκιμάσει όσα με κόπο είχαμε οργανώσει.
Η έναρξη του σχολείου φέρνει μία ακόμη πρόκληση. Το νέο περιβάλλον δεν είναι —και δεν πρέπει να είναι— ένα κουκούλι. Το σχολείο οφείλει να αγκαλιάζει την αλλαγή, να καλωσορίζει το απρόβλεπτο, δηλαδή την ίδια τη ζωή. Έτσι μπορεί να γίνει πολύτιμος σύμμαχος στην ανάπτυξη του παιδιού, λειτουργώντας συμπληρωματικά προς το σπίτι και, συχνά, εκπαιδευτικά και για τους ίδιους τους γονείς.
Η αλλαγή ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη
Στα πρώτα χρόνια του σχολείου, ειδικά στα Βρεφικά τμήματα, ο ρυθμός και οι πρακτικές θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό την «αγκαλιά» του σπιτιού. Η φροντίδα είναι σταθερή, οι ρουτίνες αποτελούν βασικό μέρος του προγράμματος και η καθημερινότητα δομημένη γύρω από την αίσθηση ασφάλειας και οικειότητας που το παιδί χρειάζεται για να νιώσει ότι βρίσκεται σε ένα ασφαλές και οικείο πλαίσιο.
Καθώς όμως το παιδί αναπτύσσεται, το σχολείο αρχίζει σταδιακά να εμπλουτίζει το πρόγραμμα του, προσθέτοντας νέες εμπειρίες και προκλήσεις που συμβαδίζουν με τις αναπτυσσόμενες ικανότητες και τα διερευνόμενα ενδιαφέροντα του.
Το παιχνίδι περνά από μοναχικές και παράλληλες μορφές σε πιο σύνθετες συνεργασίες, σε ρόλους, κανόνες και κοινούς στόχους. Το βλέμμα του παιδιού στρέφεται πλέον όχι μόνο στον εαυτό του, αλλά και στον κόσμο γύρω του — και λίγο πιο πέρα από αυτόν.
Μπορεί το σπίτι να παραμένει ένα κουκούλι προστασίας, αλλά το σχολείο θυμίζει ολοένα και περισσότερο ένα εργαστήριο. Ένα ζωντανό, δραστήριο και γεμάτο κίνηση εργαστήριο, όπου οι μικροί «εξερευνητές» πειραματίζονται με υλικά, χτίζουν και γκρεμίζουν, σκαρφίζονται και δοκιμάζουν, κάνουν λάθη και ξαναπροσπαθούν παρουσία ενός φροντιστικού ενήλικα, μέσα σε ένα κατάλληλα διαμορφωμένα περιβάλλον.
Είναι ένας χώρος εξερευνήσεων και μικρών περιπετειών, όπου το ρίσκο στο παιχνίδι είναι μετρημένο αλλά υπαρκτό — να ανέβεις λίγο πιο ψηλά στο σκάμμα, να ανακαλύψεις τι συμβαίνει αν το νερό και το χώμα γίνουν λάσπη, να φτιάξεις κάτι που μπορεί και να διαλυθεί ή να πέσει. Εδώ το λάθος, η αποτυχία, το στραβοπάτημα δεν είναι κάτι που φοβόμαστε, αλλά ένα σπουδαίο βήμα στη διαδικασία της μάθησης.
Όπως η Life Derived Learning φιλοσοφία μας, υπογραμμίζει, η εκπαίδευση οφείλει να στηρίζεται σε πραγματικές, βιωμένες εμπειρίες του παιδιού και της κοινότητάς του.
Στη ζωή όλων των παιδιών, μια σταθερή και αναπόφευκτη πραγματικότητα είναι οι αλλαγές – στο σώμα τους, στο περιβάλλον γύρω τους, στις σχέσεις και στην κοινότητα τους. Οι αλλαγές αυτές, όταν βιώνονται μέσα σε ένα ασφαλές και υποστηρικτικό πλαίσιο, μπορούν να γίνουν το καύσιμο που υποστηρίζει την ανάπτυξη τους.
Η δική μας παιδαγωγική πρακτική στηρίζεται σε τέσσερις άξονες: στο παιχνίδι, την χαρά, την αίσθηση θαυμασμού και ανακάλυψης καθώς και στην φροντίδα (Play, Joy, Wonder & Care).
Αν λείπει ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού έργου, η εκπαίδευση παύει να είναι ολιστική. Ένα σχολείο που προσφέρει μόνο φροντίδα, αλλά αγνοεί την ανάγκη των παιδιών για εξερεύνηση, μάθηση και δοκιμή, περιορίζει τόσο τον δικό του ρόλο όσο και τις δυνατότητες των μαθητών.
Η αξία των μικρών ανατροπών
Η συναισθηματική ανάπτυξη έχει στον πυρήνα της την ικανότητα να διαχειριζόμαστε αλλαγές και απρόοπτα.
Η νοητική ανάπτυξη, από την άλλη, βασίζεται στην ευελιξία σκέψης και στην ικανότητα να βρίσκουμε λύσεις, να προσαρμοζόμαστε και να καλλιεργούμε τη δημιουργικότητά μας απέναντι σε νέες καταστάσεις.
Από την εμπειρία μας, οι πιο ουσιαστικές στιγμές μάθησης συχνά ξεφυτρώνουν όχι όταν όλα πάνε «σύμφωνα με το πλάνο», αλλά στα μικρά, απρόβλεπτα διαλείμματα: στην πτώση και την καταστροφή μιας κατασκευής, στην έκρηξη ιδεών όταν η βροχή ακυρώνει την εκδρομή, στη γνωριμία με έναν καινούριο συμμαθητή ή στην άφιξη ενός απρόσμενου επισκέπτη. Σε αυτές οι στιγμές η ζωή μπαίνει στις τάξεις μας!
Όταν το σχολείο αγκαλιάζει τις αλλαγές ή όταν το “απροσδόκητο δεν είναι και τόσο τυχαίο
Ο σχεδιασμός και η οργάνωση του εκπαιδευτικού πλάνου είναι απαραίτητες, αρκεί να αφήνουν χώρο για ευελιξία και τροποποιήσεις.
Μερικές φορές το «απροσδόκητο» δεν είναι τυχαίο, αλλά αποτέλεσμα προσεκτικής παρατήρησης και σχεδιασμού από τον παιδαγωγό, ώστε να σπάσει μια παγιωμένη δυναμική ή να βγάλει ένα παιδί από τη ζώνη ασφαλείας του.
Ίσως να χρειαστεί να ενθαρρύνουμε ένα διστακτικό παιδί να δοκιμάσει κάτι νέο ή να παίξει με διαφορετικά υλικά. Μπορεί να μεριμνήσουμε ώστε ένα παιδί να βρεθεί σε μια ομάδα που δεν θα επέλεγε μόνο του. Μερικές φορές δημιουργούμε σκόπιμα τις προϋποθέσεις, μέσα από προσεκτικά σχεδιασμένες παιδαγωγικές παρεμβάσεις, ώστε τα παιδιά να βρεθούν μπροστά στο “απροσδόκητο” και με τη στήριξη του/της δασκάλου / δασκάλας να ανταπεξέλθουν.
Μέσα από αυτές τις στιγμές, η αλλαγή μετατρέπεται σε εργαλείο ανάπτυξης και το απροσδόκητο γίνεται σύμμαχος της μάθησης.
Από την οπτική της αναπτυξιακής ψυχολογίας τα παιδαγωγικά πλαίσια που ενθαρρύνουν τις αλλαγές προσφέρουν στα παιδιά πολύτιμες ευκαιρίες να καλλιεργήσουν την ανθεκτικότητα τους — δηλαδή την ικανότητα να προσαρμόζονται θετικά σε νέες καταστάσεις και να αντιμετωπίζουν δυσκολίες με ευελιξία και δύναμη. Όταν ένα παιδί ζει νέες εμπειρίες σε ένα ασφαλές και υποστηρικτικό σχολικό περιβάλλον, μαθαίνει να λύνει προβλήματα, να σκέφτεται δημιουργικά και να προσαρμόζεται.
Αυτές οι δεξιότητες σχετίζονται με υψηλότερη συναισθηματική νοημοσύνη και καλύτερες ικανότητες διαχείρισης του άγχους στο μέλλον.
Έρευνες που επικεντρώνονται ειδικά στην αλλαγή και τις μεταβάσεις στο σχολικό περιβάλλον επιβεβαιώνουν τα οφέλη αυτά. Μελέτες όπως εκείνη των Yeniad et al. (2014), καθώς και άρθρα ανασκόπησης στο Frontiers in Psychology (2017), δείχνουν πως οι καλά οργανωμένες μεταβάσεις ενισχύουν τη γνωστική ευελιξία και την ικανότητα προσαρμογής των παιδιών. Επιπλέον, η Ann Masten, στο σημαντικό της έργο Ordinary Magic (2001), περιγράφει πώς οι αλλαγές μέσα σε υποστηρικτικά περιβάλλοντα συμβάλλουν καθοριστικά στην καλλιέργεια της ανθεκτικότητας, την οποία χαρακτηρίζει ως τη «συνηθισμένη μαγεία» της παιδικής ανάπτυξης.
Η επαφή με νέους συνομηλίκους και ενήλικες ενθαρρύνει επίσης την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, ενσυναίσθησης και επικοινωνίας. Μέσα από αυτές τις επαφές, τα παιδιά ανακαλύπτουν νέες πλευρές του εαυτού τους και χτίζουν αυτοπεποίθηση.
Ο εγκέφαλος επίσης αναπτύσσεται καλύτερα όταν έρχεται σε επαφή με καινούρια ερεθίσματα. Οι νέες εμπειρίες διεγείρουν τις νευρωνικές συνδέσεις και ενισχύουν τη μάθηση. Όταν τα παιδιά δοκιμάζουν διαφορετικές δραστηριότητες ή συνεργάζονται με νέους εκπαιδευτικούς, ενεργοποιείται η περιέργειά τους και ενδυναμώνεται η γνωστική τους ανάπτυξη.
Στην Life Derived Learning φιλοσοφία μας, η αλλαγή παρουσιάζεται στα παιδιά ως μια ευκαιρία για περιπέτεια, όχι ως απειλή. Το παιχνίδι αποτελεί τη «γλώσσα» μέσα από την οποία κατανοούν, επεξεργάζονται και ενσωματώνουν την αλλαγή με φυσικό και δημιουργικό τρόπο. Μέσα από την προσεκτική εισαγωγή νέων εμπειριών και τη διακριτική καθοδήγησή τους σε περιόδους αλλαγής, τα προετοιμάζουμε για να ανταπεξέλθουν σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο.
Ας υποδεχτούμε την αλλαγή ως ευκαιρία για εξέλιξη, με τη βεβαιότητα ότι κάθε παιδί είναι σταθερά υποστηριγμένο σε κάθε του βήμα.
Ο στόχος παραμένει το κουκούλι του σπιτιού και το σχολείο – εργαστήριο να μην είναι δύο ξεχωριστοί κόσμοι αλλά συγκοινωνούντα δοχεία. Η σταθερότητα και η φροντίδα του σπιτιού προσφέρει ρίζες, ενώ το σχολείο ανοίγει ορίζοντες. Μαζί διαμορφώνουν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο το παιδί μπορεί να αναπτυχθεί, να προσαρμοστεί και να ανθίσει σε έναν κόσμο που συνεχώς μεταβάλλεται.
Dorothy SNOT's Essential Reads 